Ook binnen de directie Ruimte & Duurzaamheid van de gemeente Amsterdam leeft hierover onbehagen. Reden voor R&D om Mooi Mokum te initiëren, een programma met een analyse, ontwerpend onderzoek, reflectie en debat over goed wonen in de toekomstige stad. Flora Nycolaas is initiatiefnemer van Mooi Mokum. De hoofdontwerper stedenbouw van de afdeling Strategie van R&D analyseerde samen met studenten van de TU Delft de kwaliteiten van negentien grote woongebouwen die de stad al liet bouwen. Nycolaas: “Je kunt deze woongebouwen zien als exponenten van de ontwikkelingen in de stad, eerste vingeroefeningen met de verdichting waar we aan werken. Wij keken in Mooi Mokum hoe deze grote woongebouwen vorm geven aan het individuele wonen, maar ook aan het collectief, aan samenleven en zeggenschap. Daarnaast keken we naar de duurzaamheid van deze gebouwen, de esthetiek en de inpassing in de stad.”

Mooi Mokum presenteert daarnaast een vergezicht op wonen in de toekomstige stad, in de vorm van een alternatief bouwbesluit voor woongeluk. Samen met Common Practice, De Zwarte Hond, met BETA, Falsework, MVRDV en het Platform Woonopgave formuleerde de gemeente voorschriften die in de toekomstige stad kunnen bijdragen aan stadsblokken die beter aandokken op de stad, met goede woningplattegronden en collectieve voorzieningen die bijdragen aan de woonkwaliteit.

Flora Nycolaas typeert Mooi Mokum als ‘terugblikken op wat we de laatste jaren hebben gebouwd en vooruit kijken naar de toekomstige opgave’: “In de Omgevingsvisie spreekt de gemeente de ambitie uit om tot 2050 150.000 woningen te bouwen. Dat zijn 7.500 nieuwe woningen per jaar, drie decennia lang. Dat betekent dat de stad straks een woonvoorraad heeft die voor bijna een kwart gebouwd is in de periode 2022 – 2050. Met woningen en appartementen die overwegend zijn ondergebracht in binnenstedelijke stadsblokken en -torens.”

Nycolaas noemt de Ontwikkelstrategie ‘de motor van de uitvoering’ voor de gemeentelijke woningbouwambitie: “Het document stuurt op het waar, wanneer en hoeveel van die bouwstroom. Het zet die groei ook in om bestaande buurten te versterken. Maar noch de Omgevingsvisie noch de Ontwikkelstrategie gaat over het wonen in die grote wooncomplexen. Terwijl de kwaliteit van deze woningen en van de woonblokken heel bepalend zal zijn voor de kwaliteit van het wonen in Amsterdam in de toekomst.”

In Amsterdam steeg de Floor Space Index (FSI) de laatste jaren gestaag, vertelt Flora Nycolaas: “De FSI ging op buurtniveau van 1,8 naar zo’n 2,4. Ongemerkt; het effect van de ontwikkelingen in de woningmarkt en van de koers die de stad uitzet.” Maar: als de dichtheid stijgt worden gebouwen complexer, stelt Mooi Mokum. Dat zie je terug in de omvang van woningen, in de plattegronden en in de ontsluiting, vertelt Nycolaas. De negentien gebouwen die Mooi Mokum tegen het licht hield herbergen bij elkaar opgeteld drieduizend woningen en appartementen: “Wat opvalt; veel woningen zijn smal, diep en klein - kleiner vaak dan veertig vierkante meter, en met lichtinval van één kant. Er is veel sprake van eenzijdige ontsluiting aan een corridor - dat kan best aardig zijn of heel treurig: met en zonder daglicht en met vijf tot wel veertig woningen aan één gang.”

Woningen zijn geen optelsom van functies, stelt het alternatieve bouwbesluit: “Ze moeten ook plek bieden aan spel of contemplatie. Dat vraagt om plattegronden met ruimte voor interpretatie binnen een sterke ruimtelijke structuur - en om overmaat.” Die woningen moeten ook levensloop- en sloopbestendig zijn, aanpasbaar en robuust, stellen de schrijvers van het ‘zachte’ bouwbesluit. Met ruimte voor lange duur en vergankelijkheid en ruimte om eigenheid toe te voegen – in de individuele woning en in het gebouw als geheel. Een gebouw moet volgens het alternatieve bouwbesluit ook driehonderd jaar meekunnen. Dat vergt adaptiviteit – van gebouw, woning en plattegrond.

Het alternatieve bouwbesluit moet bijdragen aan woongeluk. Maar wat is eigenlijk de status van het document? “Niks”, zegt Flora Nycolaas. “Het alternatieve bouwbesluit is agenderend. Als R&D stellen we daarbij wel de vraag; ga je zo ver dat je eisen stelt aan het wonen, aan de plattegrond en de collectieve ruimtes in een gebouw?”

De dienst kan volgens Nycolaas randvoorwaarden stellen aan bouwenveloppe en beukmaat: “Die zijn heel bepalend voor de kwaliteit van de woningplattegrond. Momenteel onderzoeken we bij R&D de betekenis van de diepte en breedte van een bouwblok voor de invulling van dat blok. 27 meter diepte lijkt goed bruikbaar, dertig meter alweer te diep; zo nauw luistert dat. En laat niet de ondergrondse parkeergarage de beukmaat in een gebouw dicteren, wat nu vaak gebeurt.” R&D kan daarnaast sturen in de footprint: “Die bepaalt hoe een gebouw ontsloten wordt - met kern, corridor, galerij.”

Nycolaas verwijst naar voormalig directie Grond en Ontwikkeling adjunct directeur Annius Hoornstra: “Hij werd wel de ‘tenderkoning’ genoemd, maar was tegelijkertijd ook een idealist. Hij zegt: ‘Ga hier voor staan! Als niemand zegt dat dit moet, dan gebeurt het ook niet’.”